Agady - (hebr. hagada znaczy „opowieść”) część Talmudu, spisana między II a IV w.n.e. i składająca się z legend, przypowieści, alegorii, metafor i sentencji poetyckich. Czyta się je w jesziwie, a także podczas obrzędów ślubnych i pogrzebowych. Agada o wyjściu Żydów z Egiptu czytana jest podczas wieczerzy sederowej w święto Pesach.

Am Olam - naród świata.

Arka Przymierza - biblijna pozłacana skrzynia z drzewa akacjowego ozdobiona dwoma cherubami, symbolizująca obecność boską, zawierająca kamienne tablice praw, znajdująca się w świątyni Salomona w Jerozolimie. Oryginalna Arka zaginęła po zburzeniu Jerozolimy. W synagogach – szafa ołtarzowa umieszczona przy ścianie wschodniej, skierowanej na Jerozolimę, w której przechowywane są ręcznie spisane zwoje Tory.

Awimelech - bohater opowieści zawartej w Genesis (rozdział XX). Zgodnie z przekazem, po ucieczce do Egiptu, Abraham obawiając się, że piękność jego żony Sary przysporzy mu kłopotów ze strony mężczyzn, którzy zapragną ją poślubić, przedstawiał ją jako swoją siostrę. Kłamstwo to zostało zdemaskowane, kiedy miejscowy władca – Awimelech rzeczywiście zabrał Sarę do swego pałacu powodując wybuch zarazy.

Awot - (heb. awot znaczy „ojcowie”) traktat ten stanowi część IV porządku Miszny.Są to przypowieści przodków. Druga księga Miszny nazywa się Moed („czas określony), zawiera przepisy dotyczące obchodzenia świąt.

baał tfila - prowadzący modlitwę, niekoniecznie kantor.

Baał Szem Tow - Izrael Ben Eliezer (ok.1700-1760) z Podola, twórca ruchu chasydzkiego; działał na Podolu, Wołyniu i w Galicji. Jego nauki zostały spisane przez jednego z uczniów – Jakuba Józefa z Płonnego, a dom studiów (bet midrash), który założył w Międzyborzu, oraz świątynia zbudowana na jego grobie stały się centrum późniejszych pielgrzymek.

badchan - błazen, trefniś zabawiający biesiadników na uczcie weselnej, improwizator żartobliwych, satyrycznych i rymowanych wierszy. Od badchanów wywodzą się „pieśniarze brodzcy”, późniejsi prekursorzy teatru żydowskiego.

bajgiełki - kręcone obwarzanki

balsaminka - pojemnik, często srebrny, w kształcie wieży, w którym spalane są wonne korzenie (besamim) w czasie ceremonii Hawdali na zakończenie szabasu

bar-micwa - (hebr.”syn nakazów bożych”); w trzynastym roku życia każdy Żyd staje się odpowiedzialny za swe uczynki; zaczyna wkładać tefilin w czasie modlitwy. Związana z tym uroczystość przypomina konfirmację.

Bet-El i Dan - miejscowość w starożytnym państwie Izrael, dokąd Jerobeam po buncie przeciw państwu Dawidowemu wprowadził pogański kult religijny.

Bet Hamidrasz - dom nauki, dom modlitwy, w którym oprócz odprawiania modłów starsi Żydzi studiowali Pismo Święte.

Biblia - (hebr. Tanach) Stary Testament obejmujący według tradycyjnego podziału żydowskiego następujące księgi: Tora (Pięcioksiąg), Newiim(Prorocy,21ksiąg), Ketuwim (Pisma,13 ksiąg).

bima - podium w synagodze, z którego czyta się Torę

Bractwo Pogrzebowe - (hebr. Chewera Kadisza) zajmuje się urządzaniem pogrzebów rytualnych.

Cadyk - „człowiek sprawiedliwy”: charyzmatyczny przywódca religijny chasydyzmu, cieszący sie najwyższym autorytetem wśród współwyznawców, którzy wierzyli w jego nadprzyrodzoną moc czynienia cudów i dobra. Uważano, że cadyk, dzięki swej mistycznej jedności z Bogiem, może pośredniczyć we wszystkich sprawach ludzkich. Z czasem rozwinął się szczególny kult cadyków, a ich funkcje dziedziczyli potomkowie.

chałat - czarny, na ogół jedwabny lub aksamitny wierzchni strój noszony przez chasydów

chałka - podwójnie pleciona bułka

Chanuka - (hebr. „odnowienie, restauracja”) święta upamiętniające zwycięstwo Machabeuszy nad pogańskimi wojskami syryjsko-greckimi w 166r. p.n.e. i wznowienie kultu religii mojżeszowej w odrestaurowanej Świątyni Pańskiej (rok 165 p.n.e.), oczyszczonej (z posągów bóstw greckich. Ze świętem wiąże się zwyczaj zapalania świec przez osiem kolejnych dni w specjalnej ośmioramiennej lampie. Z okazji Chanuki dzieci otrzymują prezenty, a ponieważ jest to święto bardzo radosne, w tym czasie (między innymi) zabroniony jest post i wygłaszanie mów pogrzebowych.

chasyd,chasydyzm - (hebr. „prawy, sprawiedliwy, bogobojny”) ruch religijno-mistyczny, którego twórcą był Izrael Baał Szem Tow („posiadacz dobrego imienia”) żyjący w XVIII w. na Podolu. Jest (to ruch opozycyjny w stosunku do urzędowej gminy (kahału) i urzędowego rabina. Na czele grupy chasydów stoi rebe, cadyk, wybrany nauczyciel i przywódca duchowy. Ideologia chasydyzmu oparta jest na tradycyjnym judaizmie i na Kabale. Adoracja Boga odbywa się na uproszczonym rytuale połączonym ze śpiewem i tańcami często graniczącymi z ekstazą. Do II wojny światowej centrum chasydyzmu stanowiła Europa Wschodnia, dziś jego główne ośrodki znajdują się w Izraelu i USA

cheder - (hebr. „izba”) elementarna szkoła żydowska, w której chłopcy od piątego roku życia uczyli się Pięcioksięgu. W chederze był jeden nauczyciel zwany mełamedem. W niektórych źródłach podaje się, że obejmowała trzy grupy wiekowe: od 3 do 5 lat, od 6 do 7 lat i od 8 do 13 lat. Przedmiotem nauczania w poszczególnych klasach było: czytanie modlitewnika, czytanie Tory i czytanie Talmudu

cherem - klątwa, wykluczenie ze społeczności żydowskiej

Cheszwan - miesiąc październik-grudzień.

Chiyah -hebr.Hiyya. Palestyński tanna-nauczyciel, ktory wraz z rabi Hoshaiahem opracował Tosatot.

Chol Hamoed - hebr. powszedni dzień świąteczny. Pośrednie dni święta Pesah i Święta Szałasów, będące połączeniem zwykłego dnia w tygodniu i święta, zwłaszcza w odniesieniu do wykonywanej pracy.

Choni Hameagel - mędrzec i cudotwórca z pierwszego stulecia p.n.e. Zgodnie z Talmudem zasnął na siedemdziesiąt lat w cieniu zasadzonego przez siebie drzewa. Po przebudzeniu odkrył, że jego syn już nie żyje, a w domu studiów nikt go nie rozpoznaje, toteż świat wydal mu się smutny, że zapragnął umrzeć.

chupa - baldachim weselny; termin ten oznacza również końcową część ceremonii ślubu.

„Cnotliwa kobieta” – hebr. „Eshet chail miimca” – pieśń sławiąca zalety prawdziwe cnotliwej niewiasty, zawarta w Księdze Przysłów.

cyces -aszkenazyjska wymowa hebr. tzitzit. Fredzle z czterech długich nici, które Deuteronomium nakazuje pobożnym Żydom przymocowywać do czterech rogów ubrania, by im przypominały o boskich przykazaniach. Ponieważ współczesny strój rzadko posiada cztery rogi, toteż cyces noszone są zazwyczaj pod wierzchnim ubraniem jako tzw.mały tałes.

Cztery Pytania - pytania zadawane w wieczór sederowy przez najmłodsze z dzieci uczestniczących w uroczystości, rozpoczynające się od słów: „Ma nisztana” (hebr. mah nishtanah; czym się różni). Pytania odnoszą się do tego, czym różni się ta właśnie noc od wszystkich innych nocy i dotyczą kolejno jedzenia macy, gorzkich ziół, warzyw moczonych w solonej wodzie i spożywania posiłku w półleżącej postawie.

czulent - żydowska potrawa spożywana w sobotę; składa się z mięsa wołowego, ziemniaków, kaszy i fasoli. Garnek z całą zawartością wstawia się do pieca w piątek. W sobotę, jak wiadomo, nie wolno Żydom palić ognia. W małych miasteczkach wszystkie gospodynie zanosiły garnki z czulentem do piekarni i wstawiały je do wspólnego pieca.

Dni Grozy - hebr. Yamim Noraim. Dziesięć dni pomiędzy świętami Nowego Roku (Rosz Haszana) i Dnia Pokuty (Jom Kipur), uważane za najświętsze dni religii żydowskiej. Zgodnie z Talmudem, pierwszego dnia miesiąca Tiszri (Rosz Haszana) dokonany zostaje sąd tylko nad absolutnie szlachetnymi i całkowicie występnymi jednostkami. Wszyscy pozostali muszą czekać na sąd do Jom Kipur, dziesiątego dnia Tiszri. Stąd cały okres dziesięciu dni poświęcony jest pokucie, której zazwyczaj towarzyszy post, dawanie datków na cele dobroczynne i chodzenie na cmentarz.

Deklaracja

ślubowania - tekst modlitwy Kol Nidrej.

drejdł - drewniany bądź cynowy bączek w kształcie czworościanu, z wyrytymi na każdym z boków literami: nun, gimel, he i szin. Tradycyjna zabawa dzieci w święto Chanuki, kiedy to raz w roku dzieci mogą grać na pieniądze

Drzewo życia - księga kabalistyczna.

dybuk - duch zmarłego, który wstąpił w żywego człowieka.

Dwie Tablice

Przymierza - (hebr. Sznej Luchot Habrit) księga napisana przez rabina kabalistę, Jezajasza Horowica. Horowic był rabinem w Pradze czeskiej, później na Wołyniu, potem we Frankfurcie nad Menem, następnie wyjechał do Palestyny i osiadł w Tyberiadzie, gdzie doprowadził do końca swą księgę. Umarł tamże w roku 1630. Napisał ponadto komentarze do modlitewnika pt. Szaar, Haszamain, czyli Brama Niebios.

Dzień Pojednania - Jom Kipur zwany również Dniem Odpustu lub Sądnym Dniem

dziewiąty dzień

miesiąca Aw - w tym dniu i w tym miesiącu (wypada on w lipcu-sierpniu) w 586r. p.n.e. spalono pierwszą Świątynię Jerozolimską i w tym dniu tegoż miesiąca w 70 r. n.e. spalona została przez Tytusa druga Świątynia. Jest to dzień postu.

Eltul - miesiąc sierpień-wrzesień.

Ezaw - starszy syn Izaaka, który, zgodnie z Biblią, odstąpił swemu bratu Jakubowi prawa pierworodnego za miskę soczewicy.

filakterie - zob. tefilin

gabe - starosta w bóżnicy zajmujący się sprawami administracyjnymi.

gehenna - hebr.ge hinnom – „dolina Hinnoma” – dolina na pd.-zach. od Jerozolimy, gdzie za panowania króla Achaza i Manessa zbudowano ołtarz Molochowi i palono dzieci w ofierze; rozlegał się wówczas „płacz i zgrzytanie zębów”. Później kult ten zlikwidowano, a dolina służyła jako wysypisko śmieci, odpadków trupów zwierząt i zbrodniarzy, stale trawione ogniem dla uniknięcia zarazy. Stąd nazwa oznaczała piekło, ognistą otchłań, cierpienie piekielne.

Gemara - część Talmudu napisana po aramejsku i po hebrajsku, uzupełnienie do części pierwszej Miszny

goj - nie-Żyd.

Groźne Dni - (hebr. Jomim Noraim) dziesięć dni pokuty od Rosz Haszana do Jom Kipur. Decyduje się wtedy los człowieka na następny rok – w Rosz Haszana Bóg zapisuje go albo w Księdze Żywota, albo w Księdze Śmierci, a w Jom Kipur zapada w tej sprawie ostateczna decyzja.

Hagada - 1)legenda o wyjściu Żydów z Egiptu. Czyta się ją w wieczór pesachowy po kolacji, czyli sederze; 2)część Talmudu składający się z legend, przypowieści, alegorii, metafor i aforyzmów poetyckich.3) termin ten może również oznaczać opowiadanie interpretujące i wyjaśniające tekst biblijny, którego celem jest pouczenie moralne.

Hagana - żydowska organizacja wojskowa założona po I wojnie światowej w Palestynie, stała się zaczątkiem armii izraelskiej

Hagar - egipska służąca, którą Sara dała Abrahamowi jako drugą żonę, by urodziła mu dziecko. Od syna Hagar i Abrahama – Ismaela mają wywodzić się Arabowie.

Hakafot - hebr. Hakkaphot; okrążenia. Kręgi zataczane przez procesje modlących się przy różnych ceremonialnych okazjach, na przykład podczas Simchat Tora.

Hakdamot - modlitwy odmawiane śpiewane w święto Szewuot.

Hawdala - „różnica, wydzielenie, oddzielenie” – błogosławieństwo odmawiane na zakończenie szabasu lub świąt, oznaczające koniec dnia świątecznego i początek dnia powszechnego. Składa się ze wstępu, błogosławieństwa nad winem, wonnymi korzeniami i światłem świecy oraz błogosławieństwa końcowego.

Hillel -uczony i autorytet prawniczy z pierwszego stulecia n.e. Kolega Szamaja, od ktorego różnił się zasadniczo znacznie łagodniejszą i wyrozumiałą interpretacją przepisów prawnych.

Hoszana Raba - „Wielka Hosanna” – siódmy dzień Święta Szałasów, podczas którego procesja obchodzi 7 razy synagogę, po czym gałązkami wierzby uderza się o ziemię i o sprzęty – jest to ceremonia wywodząca się z czasów Drugiej Świątyni, mająca zapewnić deszcz

jarmułka - mała, okrągła czapeczka bez daszka, zazwyczaj sukienna albo aksamitna, noszona stale przez religijnych Żydów jako znak pobożności.

jesziwa

(l.mn. jesziwot) - nazwa wyższych szkół talmudycznych, początkowo odnosząca się do akademii działających w Palestynie i w Babilonii, później także do szkół powstających w całym świecie żydowskim, zajmujących się studiami nad Talmudem i innymi dziełami rabinicznymi. Główną formą nauki studentów w tych szkołach jest analizowanie i dyskutowanie tekstów talmudycznych w zespołach dwuosobowych.

jidysz - język, którym posługiwała się większość Żydów aszkenazyjskich (czyli mieszkających w Europie Środkowej i Wschodniej) do II wojny światowej. Powstał wśród Żydów w Niemczech we wczesnym średniowieczu. Jego podstawę stanowił język niemiecki z elementami aramejsko-hebrajskimi, romańskimi i słowiańskimi (w dialekcie wschodnim). Stał się codziennym językiem szerokich mas żydowskich w Europie; rozwinął również swoją własną literaturę i kulturę. W momencie wybuchu II wojny światowej posługiwało się nim około 11 mln. Żydów na świecie, większość w Europie Wschodniej.

Jom Kipur - Dzień Odpustu, nazywany również Sądnym Dniem lub Dniem Pojednania. Jedno z dwóch największych świąt w żydowskim roku obrzędowym; dzień pokuty i postu, obchodzony10 dnia miesiąca tiszri. Wszystkie rodzaje pracy są wówczas zakazane, podobnie jak w Szabat. W dniu tym należy powstrzymać się od jedzenia, picia, stosunków seksualnych, noszenia (skórzanego) obuwia. Według tradycji los każdego człowieka, który nie został jednoznacznie określony w Rosz Haszana, rozstrzyga się właśnie w Jom Kipur. Modlitwy zawierają spowiedź z grzechów i błagania o przebaczenie i odmawiane są w liczbie mnogiej, w imieniu całego Izraela. Tradycyjnie Żydzi pozostawali przez cały Jom Kipur w synagodze, aż do dęcia w baranie rogi (shofar) i ostatniej modlitwy „Przyszłego roku w Jerozolimie”.

Kabała - (hebr. gabbala „tradycja”); ustna tradycja Prawa Mojżeszowego i jego interpretacji, która we wczesnym średniowieczu rozwinęła się w mistyczny, ezoteryczny system interpretacji Biblii, oparty na domniemaniu, że każde jej słowo, każda litera i znak ma okultystyczne znaczenie. Interesowali sie nią również chrześcijanie. Głównymi źródłami tego systemu, opartego między innymi na neoplatońskiej teorii emanacji, były dwa podstawowe dzieła: Sepher Jezirah („Księga stworzenia”) i Zohar („Wspaniałość”). Kabała zawierała także elementy magii praktycznej.

kadisz (kadysz) - modlitwa aramejska, głosząca chwalę Boga, zaznaczająca przerwę między częściami nabożeństwa w bóżnicy, odmawiana również przez żałobników. Do jej odmówienia wymagana jest obecność, co najmniej dziesięciu dorosłych mężczyzn. Od XIII w. rozpowszechnił się zwyczaj, że kadisz recytowany podczas modlitw żałobnych powinien być spełniany przez syna zmarłego.

kalendarz

żydowski - jest kalendarzem księżycowo-słonecznym, opartym na roku księżycowym, który liczy 354 dni. Aby wyrównać różnicę w stosunku do roku słonecznego co 2 lub 3 lata dodaje się dodatkowy trzynasty miesiąc przestępny tzw. drugi adar, dzięki czemu wszystkie miesiące przypadają o tej samej porze roku. Dzieli się na 12 miesięcy rozpoczynających się od nowiu księżyca, liczących 29 lub 30 dni. Rok religijny rozpoczyna się jesienią pierwszego dnia tiszri. Pełny cykl kalendarza hebrajskiego zamyka się w okresie 19 lat. Nazwy miesięcy wywodzą się z tradycji babilońskiej: 1) tiszri – wrzesień/październik 2) cheszwan – październik/listopad 3) kislew – listopad/grudzień 4) tewet – grudzień/styczeń 5) szwat – styczeń/luty 6) adar – luty/marzec 7) nisan – marzec/kwiecień 8) ijar – kwiecień/maj 9) siwan – maj/czerwiec 10) tammuz – czerwiec/lipiec 11) aw – lipiec/sierpień 12) elul – sierpień/wrzesień

kantor - śpiewak prowadzący modlitwy w bóżnicy.

Kaporet - zwyczaj kręcenia nad głową ptakami ofiarnymi.

Kaszrut - od hebr. kasher; poprawny, właściwy, stosowany. Przepisy dietetyczne. Żespół zakazów i nakazów odnoszących się do jedzenia, w szczególności dotyczących spożywania mięsa.

kidusz - (hebr. „uświęcenie”) błogosławieństwo odmawiane nad winem w czasie uroczystych posiłków w sobotę lub święta.

kirkut - cmentarz.

Kol Nidrej - (hebr. „wszystkie ślubowania”) są to pierwsze słowa uroczystej modlitwy śpiewanej w wieczór rozpoczynający Jom Kipur. W większych synagogach śpiewał ją kantor razem z chórem. Tekst modlitwy powstał w IX wieku w Babilonie, muzyka do niej została skomponowana w XV w. w Hiszpanii.

koszer - potrawa nadająca się do spożycia według żydowskich norm prawnych oraz naczynia i przedmioty uznane za „czyste”. To, co niezgodne z przepisami dotyczącymi koszerności, jest trefne, niekoszerne; także prawidłowość wykonywania pewnych czynności, rytuałów i ceremonii.

Kreplach - rodzaj malutkich pierożków.

Księga

Pobożności - księga kabalistyczna.

Ksiega

Stworzenia - (Sefer Jecira). Przez wiele stuleci mistyka żydowska nie stanowiła skończonego i zwartego systemu. Dopiero pod koniec IX w. powstało dzieło, które częściowo skrystalizowało tę naukę. Tym dziełem jest właśnie Księga stworzenia i Zohar.

Ksiega Raziela - księga kabalistyczna.

Ktuba - hebr. Ketubah; pismo. Dokument w języku aramejskim, wręczany żonie podczas zawierania małżeństwa i pozostający w jej posiadaniu jako oficjalny zapis obowiązków, jakie ma wobec niej mąż.

Kuczki - zob. Sukot.

kugel - potrawa żydowska; deser na słodko z ryżu lub makaronu z rodzynkami.

Kury ofiarne - ptaki ofiarne, którymi kręcono nad głową, a następnie rytualnie je zabijano uwalniając się symbolicznie od popełnionych grzechów. W starożytności, w Jom Kipur składano w ofierze kozła, który brał na siebie ludzkie grzechy.

lampka chanu

kowa-chanukija - specjalna lampa na 8 świec, które zapala się po zachodzie słońca przez 8 kolejnych dni święta Chanuki. Pierwszego dnia zapala się jedną świecę i każdego kolejnego dnia dodaje się jedną więcej. Światła powinny palić się co najmniej pół godziny. Nie wolno zapalać jednej świecy od drugiej – do tego celu służy specjalne światełko pomocnicze - szames

Lechaim! - (hebr. dosłownie: „na życie”) toast przy wznoszeniu kielicha, to samo co: Na zdrowie!

lekisz - fujara, niezdara.

Lewiratowe

małżeństwo - wdowa miała obowiązek wyjść za mąż za brata swego nieżyjącego męża.

litwak - Żyd z Litwy lub Białorusi mówiący innym dialektem niż Żydzi w Kongresówce. Litwacy byli w większości przeciwnikami chasydów.

Lot - Bratanek Abrahama, został zgodnie z Biblią uratowany przez Boga w czasie zagłady Sodomy. Po zamienieniu się jego żony w słup soli, Lot ukrywał się wśród wrogow z dwiema dorosłymi córkami, które zdecydowały, że nie zdobędą innego mężczyzny, by zajść w ciążę, toteż spiły Lota do nieprzytomności, by go w tym celu wykorzystać. Stąd określenie „pijany jak Lot” oznacza kogoś tak pijanego, że nie kontroluje własnych słów i czynów.

maca - przaśny chleb, spożywany w czasie świąt Paschy.

Magid z Turzyska - słynny kaznodzieja z Turzyska na Wołyniu.

marszelik - wodzirej na uczcie weselnej

maskil - oświecony Żyd, zwolennik emancypacji i europeizacji. Twórcą tego ruchu jest Mojżesz Mendelson, filozof żydowski z Niemiec (XVIII wiek).

Mazeł tow! - Szczęścia! Powodzenia!

Meir z Lublina - Meir ben Gedaliah (1558-1616). Uczony talmudysta, autor licznych, oryginalnych

komentarzy do Talmudu

mełamed - nauczyciel w chederze.

menora - świecznik siedmioramienny używany w świątyniach żydowskich do oświetlania ołtarzy i pulpitów modlitewnych. Jest jednym z symboli Świątyni Jerozolimskiej i judaizmu.

Metatron - anioł nie wymieniony w Piśmie, ale odgrywający zasadniczą rolę w angelologii żydowskiej i mistycyzmie, identyfikowany z Księciem Świata, Logosem, a także Enochem po jego wstąpieniu do nieba.

mezuza - (hebr. „odrzwia”) zwitek pergaminu z tekstem Pisma (Deut. 6, 4-9 i 11; 13-21) umieszczony w futerale z blachy lub drewna, przybity do framugi. Ma charakter talizmanu, który chronił mieszkańców domu przed złem; religijnym Żydom miał przypominać o wierze w Boga.

Midrasz - (hebr. „wyjaśnianie, komentarz”); metoda interpretacji ksiąg Starego Testamentu, w formie objaśnień poszczególnych wersetów albo kazań, przekazywanych ustnie przez rabinów i uczonych w II – VI w.; spisanych w XI w.

minjan - dziesięciu Żydów stanowiących niezbędne kworum do odmawiania modlitwy.

Miszna - (z hebr. misznah „pouczenie, prawo ustne”, od szanah „powtarzać, uczyć się”); dzieło stanowiące zbiór nauk prawnych judaizmu, przez setki lat przekazywanych ustnie. Miszna zawiera sześć porządków:

I Zeraim (Nasiona) – przepisy dotyczące głównie rolnictwa,

II Moed (Święto) – przepisy odnoszące się do szabatów, świąt i postów,

III Naszim (Kobiety) – przepisy dotyczące kobiet, ślubów i rozwodów,

IV Nezikin (Szkody) – prawo cywilne i karne,

V Kodaszim (Świętości) – przepisy dotyczące ofiar, kultu świątynnego i obowiązków kapłanów,

VI Tocharot (Czystości) – o czystości i nieczystości rytualnej oraz o sposobach oczyszczania się.

Ostateczna wersja Miszny została spisana na przełomie II i II wieku.

mohel - człowiek dokonujący rytualnego aktu obrzezania.

Mojżesz Majmo-

nides (1135-1204)- rabi Mosze ben Majmon – żydowski teolog i filozof , przedstawiciel arystotelizmu w żydowskiej filozofii średniowiecznej. Idee zawarte w Biblii i Talmudzie podbudowal elementami racjonalizmu, zmierzając do racjonalnego uzasadnienia judaizmu. Swój system filozoficzny zawarł w swoim głównym dziele Przewodnik błądzących.

Moses Mendels-

sohn(1729-1786) -niemiecki pisarz i filozof pochodzenia żydowskiego. Inicjator Haskali – ruchu propagującego odrodzenie kulturalne i społeczne Żydów poprzez rozwój nauki, reformę szkolnictwa, zbliżenie do kultury krajów, w których Żydzi żyli; dążył do usunięcia z religii różnic dogmatycznych i elementów irracjonalnych, zwolennik tolerancji religijnej.

mykwa - rytualna łaźnia, pierwotnie zawierająca naturalne źródło wody.

modlitwa

usprawiedliwienia

woli bożej - modlitwa odmawiana na pogrzebie: „Bóg dał, Bóg wziął”.

Nama, Makela

(l.mn. Makelot) - imiona biesów.

Osiemnaście

błogosławieństw - (Szmone Esrej) w tej modlitwie prosi się Boga o dobro ogółu, o duchowe i religijne wzmocnienie Izraela, o urodzaj, dostatek. Jest to najdawniejsza modlitwa gminy, podstawowy fragment modlitwy porannej i wieczornej.

parochet - kotara zasłaniająca Arkę Przymierza, zdobiona haftem, wykonana z brokatu, aksamitu lub jedwabiu.

Pesach - Wielkanoc, Święto Wolności upamiętniające wyjście Żydów z Egiptu. Zgodnie z rytuałem, podczas uroczystej wieczerzy (seder), w trakcie, której je się macę, i odczytywana jest Hagada. Zaczyna się 15 nisan, czyli pierwszej pełni księżyca po wiosennym zrównaniu dnia z nocą i trwa 7 dni ( w diasporze – 8). Podczas całego święta można spożywać tylko nie kwaszone potrawy, a wszelkie zakwaszone (chamec) należy usunąć z domu. Nie można wówczas spożywać zaczynionego chleba, to znaczy takiego, do którego pieczenia użyte były drożdże, lub sfermentowany zaczyn z mąki i wody. Wolno jeść tylko macę dla upamiętnienia tego, że uciekający z Egiptu Żydzi nie mieli czasu czekać, aż ciasto wyrośnie. Pesach jest wiosennym świętem odradzającej się natury oraz początkiem żniw jęczmienia. Cechą charakterystyczną święta Pesach jest seder – uczta rodzinna pierwszego dnia święta.

Pięcioksiąg - pięć pierwszych ksiąg Starego Testamentu

Pięcioksiąg dla

kobiet - Biblia kobieca wydana w 1622 roku przez Jakuba ben Izaaka z Janowa, tłumaczona na język żydowsko-niemiecki. Zawiera liczne wątki z legend żydowskich. Była jakby książką beletrystyczną, kobiety żydowskie rozczytywały się w niej przez trzy stulecia aż po wiek XX. Znana jest pod tytułem Cuena Urena („Wyjdźcie i zobaczycie”).

Początek

mądrości - księga kabalistyczna biorąca swą nazwę od słów : „ Początek mądrości to lęk przed Bogiem.”

Purim - święto radości na cześć cudownego ocalenia Żydów w Persji. Potężny Haman na dworze króla Achaszwerosa szykował zagładę Żydów i dał królowi do podpisania odpowiedni dekret. Za sprawą żony króla, Estery, i jej wnuka Mordechaja Żydzi zostali uratowani. Dekret anulowano, a Haman zawisnął na szubienicy. W bóżnicy tego dnia czytana jest Księga Estery, A chłopcy przy każdym wymawianiu imienia Hamana stukają kołatkami i wymachują grzechotkami. Poza tym chłopcy przebrani za kolędników obchodzą wszystkie domy i odgrywają rodzaj przedstawienia. Otrzymują za to datki. Tego dnia ludzie obdarowują się prezentami. W Izraelu na ulicach odbywają się zabawy karnawałowe.

rabin - od średniowiecza rabin jest funkcjonariuszem gminy żydowskiej (kahału) i przysługuje mu orzecznictwo w sprawach rytuału (koszer), interpretacja prawa żydowskiego, nadzór nad nauczaniem, chederem, jesziwą; odpowiada wobec władz za podatki.

rabi,rebe - przywódca chasydów, nauczyciel, cadyk. Początkowo sprawował przywództwo z wyboru, potem dziedzicznie; miał dwór i swoich chasydów.

Rabi Gerszon - Gershom ben Judah (ok. 965-ok.1028), zwany też Światłem Diaspory. Główny autorytet talmudyczny Europy Zachodniej, który w akademii rabinicznej w Mainz opracowywał komentarze do tekstów i wyjaśnienia zasad regulujących życie prywatne. Wśród zakazów noszących jego imię są takie jak: zakaz poligamii, zakaz rozwodu bez zgody żony, zakaz upokarzania odstępców, którzy powracają do judaizmu, czy zakaz czytania listów adresowanych do innych.

Raszi - skrót hebr. Rabi Szlomo Yitzhaki (1040-1105). Francuski uczony w Biblii i Talmudzie. Autor słynnych komentarzy do Biblii, które były pierwszą hebrajską książką jaka ukazała się drukiem (1475). Druku dokonano w kursywie, jakiej używali hiszpańscy Żydzi, która różniła się nieco od zwykłej asyryjskiej pisowni, a którą od tej pory nazywano pismem Rasziego.

reb - tytuł wyrażający szacunek, to samo co „pan”.

Rebecin - żona rabina

Responsa - hebr. sheelot u-teshuvot, pytania i odpowiedzi. Odpowiedzi, których uczeni żydowscy udzielali na adresowane do nich pytania, dotyczące prawa żydowskiego i przestrzegania poszczególnych zakazów i nakazów.

Józef della

Reina - XV- wieczny kabalista palestyński, który według legendy wraz z pięcioma uczniami wyruszył w świat, by przepędzić Szatana. Dokonywał cudów dzięki magicznym zaklęciom i ziołom. U końca wędrówki Józefa i jego uczniów napadli Szatan i jego żona Lilit w postaci olbrzymich psów. Józef poskromił ich, jednak ulitował się nad nimi, gdy skomliły z głodu, i dał im trochę ziół. Wtedy pojawiła się cała armia diabłów i złe siły ożyły. Legenda, której morałem jest stwierdzenie, że daremne są wysiłki tego, kto usiłuje przyśpieszyć przyjście Mesjasza.

rodały - zwoje Tory nawinięte na dwa drzewce przykryte haftowaną „sukienką” (pokrowcem) z aksamitu, jedwabiu albo wełny.

Rosz Haszana - (hebr. „początek roku”) Nowy Rok. Wypada mniej więcej we wrześniu. Dzień, w którym zapada decyzja o życiu człowieka. Najwyższy Sędzia zapisuje ludzi dobrych do Księgi Życia, a złych do Księgi Śmierci, wyrok na osoby przeciętne zawiesza się aż do Jom Kipur. Wraz z Jom Kipur zalicza się do Groźnych Dni; pierwotnie poświęcony kultowi Księżyca, później – święto owocobrania. Pod koniec VII w. p.n.e. święto włączone do rytuału jako „Dzień Trąb”, od zwyczaju trąbienia na rogu baranim (szofar) w czasie nabożeństwa. W pierwszym dniu święta wierni dokonują symbolicznego obrzędu oczyszczania się z grzechów, zrzucając je do płynącej wody (taszlich).

Sandalfon - anioł z rodzaju ofaninów identyfikowany czasem jako brat Metatrona. Stojąc na ziemi, ma on dosięgać głową nieba i z modlitw ludzkich wyplatać korony dla Stwórcy.

Sanhedryn - (gr. synedrion) najwyższy żydowski trybunał religijno-polityczny i sądowo-administracyjny. Składał się z 70 mędrców wybranych z grona starszyzny. Przewodniczył mu arcykapłan. Siedzibą jego była Jerozolima. Działał od roku 200 p.n.e. do 70 roku n.e. Po zburzeniu Świątyni Pańskiej w 70 roku i upadku państwa żydowskiego Sanhedryn przeniósł się do miasteczka Jawne na podstawie ugody zawartej między rabim Jochananem ben Zakaj a cesarzem rzymskim Wespazjanem, ojcem Tytusa, który jako wódz legionów rzymskich zburzył Świątynię. Jochanan ben Zakaj uzyskał zgodę na zachowanie Sanhedrynu za cenę wyrzeczenia sie udziału w powstaniu przeciwko Rzymowi. W Jawne Sanhedryn rozsądzał wszystkie kwestie religijne Żydów z całej diaspory. Był już wtedy instytucją o charakterze moralnym, czemu w dużej mierze zawdzięczają Żydzi swoje przetrwanie.

Sambation - legendarna rzeka miotająca ogień i kamienie przez sześć dni tygodnia, a w sobotę odpoczywająca. Rzekę te według legendy przekroczyło dziesięć pokoleń Żydowskich, po których ślad zaginął. Na ich poszukiwanie wyprawił się, znany w średniowieczu podróżnik żydowski z Hiszpanii, Benjamin z Tudeli.

Seder - hebr., porządek. Pierwszy (a w diasporze także drugi) wieczór Pesah. Zasadniczą częścią wieczoru jest czytanie Hagady, a sam posiłek wzorowany był wyraźnie na starożytnych bankietach grecko-rzymskich, mimo że w późniejszej tradycji jego elementom nadano znaczenie symboliczne wiążące je z tradycją żydowską. Stąd, na przykład, jedno z Czterech Pytań dotyczy spożywania posiłku w pozycji półleżącej, tak charakterystycznej dla rzymskich uczt. Takie jest także prawdopodobnie pochodzenie niektórych potraw, takich jak warzywa moczone w solonej wodzie, czy danie z owoców (haroset), które były jednymi z najpopularniejszych wówczas zakąsek, wraz z chrzanem, jajkiem i obgotowaną kością układano je potem na specjalnej tacy jako symbole cierpień Żydów w niewoli.

Segol - samogłoska w języku hebrajskim wymawiana jak krótkie „e”, a zapisywana w postaci umieszczonych pod poprzedzającą ją spółgłoską trzech kropek: dwie obok siebie i jedna pośrodku pod nimi.

Serafiny,cherubiny

ofaniny,ereliny - terminy ogólne na określenie różnych kategorii aniołów, wymienionych już w Biblii, a występujących szeroko w angelologii kabalistycznej.

Schulchan Aruch - hebr. Przygotowany Stół. Dzieło kodyfikujące i standaryzujące przepisy prawa żydowskiego, opracowane przez Józefa Karo i opublikowane po raz pierwszy w 1565 r. Zawiera ono zarówno nakazy religijne, jak i przepisy zwyczajowe, a także całe prawo cywilne w wymiarze odnoszącym się do Żydów w diasporze.

Sidur - modlitewnik zawierający wszystkie modlitwy.

sofer - spisywacz Tory na zwojach pergaminu.

Sota - jeden z traktatów IV porządku Miszny, pt. Kobiety. Jego treścią jest prawo małżeńskie. „Sota” oznacza kobietę podejrzaną o cudzołóstwo.

sus - jid.; koń

Sukot - Święto Szałasów albo Kuczki, obchodzone na pamiątkę budowania szałasów w czasie pobytu Żydów na pustyni. Także święto zakończenia zbiorów. Trwa przez 8 dni (w diasporze 9) od 15 dnia tiszri. Charakterystyczna jest wesołość i radość ze zbiorów oraz modlitwy o deszcze i obfite plony w roku następnym. Po niewoli babilońskiej świętu nadano znaczenie historyczne, wiążąc je z wyjściem Izraelitów do Egiptu. Szałasy budowane z okazji święta powinny mieć trzy ściany i stać pod gołym niebem. W szałasie spożywa się posiłki w czasie święta. Przez wszystkie dni święta odbywają się procesje, podczas których macha się w różnych kierunkach wiązanką (tzw. lulaw) złożoną z gałązki palmy, 2 gałązek wierzby, 3 gałązek mitru i odmiany cytryny zwanej etrog – co ma symbolizować władzę Boga nad całym światem.

Symchat Tora - święto radowania się Torą. Przypada w dniu zakończenia odczytywania 54 rozdziału Tory. Co tydzień czyta się jeden rozdział (parsza).

szabas - (hebr. szabbath „odpoczywać”) dzień wypoczynku, trwający od zachodu słońca w piątek do zachodu słońca w sobotę. Jedna z najważniejszych tradycji judaizmu. Na mocy prawa biblijnego zabronione jest wykonywanie w szabat pracy oraz podróżowanie i rozpalanie ognia. W piątek wieczorem, przed rozpoczęciem szabatu gospodyni zapala dwie świece, odmawiając przy tym specjalne błogosławieństwo. Po modłach w synagodze urządza się w domu uroczystą kolację, poprzedzoną rytualną modlitwą odmawianą przez ojca rodziny. Przestrzeganie i wypełnianie nakazów dotyczących szabatu podlega ścisłym rygorom. Mężczyźni spędzają szabat na modlitwie i nauce.

Szabat Chanuka - sobota przypadająca w święta Chanuka, które trwają osiem dni.

Szabat Nachmu - sobota po dziewiątym dniu miesiąca, Aw (dzień postu, dzień spalenia Świątyni Pańskiej); w bóżnicy w czasie nabożeństwa czyta się czterdziesty rozdział Księgi Jezajasza, zaczynający się od słowa „Nachmu”, czyli „pocieszajcie”.

Szabriri i Briri - złe duchy sprowadzające ślepotę i szaleństwo.

Szadaj - Wszechmocny, przymiotnik dodawany do określenia Boga.

„Szalom Alejchem” – hebr. „Shalom Aleichem” – pokój z wami. Pierwsze słowa hymnu, który w tradycji aszkenazyjskiej pan domu śpiewał w szabas, po powrocie do domu z synagogi, przed kiduszem. Hymn chwalił dwa opiekuńcze anioły, które w szabasowy wieczór odprowadzały Żydów ze świątyni do domu.

szames - posługiwacz w bóżnicy.

Szamaj -hebr. Shammai. Uczony i nauczyciel (tanna) działający w pierwszych dekadach n.e., znany z surowej i rygorystycznej interpretacji przepisów i zasad prawa.

Szechina - Duch Boży, Duch Święty.

Szewuot - święto objawienia Tory na górze Synaj; bywa również nazywane świętem pierwszych zbiorów pszenicy i owoców. Obchodzone siedem tygodni po Pesach, czyli 6 dnia miesiąca siwan. Przypada w Palestynie na zakończenie zbiorów jęczmienia i początek zbiorów pszenicy. Rolniczy charakter Szawuot wyraża się w zdobieniu synagog i mieszkań kwiatami i gałązkami drzew.

szin - jedna z liter alfabetu hebrajskiego „ ‘’. Na kształt tej litery zawiązuje się rzemyk od tefilin na palcu lewej ręki.

szlemiel - jid.; nieudacznik, oferma

Szlomo Luria - Salomon Luria (ok.1510-1573). Talmudysta i rabin, działający w Brześciu Litewskim i Lublinie.

Szma(Izrael) - albo Szema –„słuchaj” – jedna z najważniejszych modlitw w liturgii synagogalnej nazwana od pierwszych słów: „Słuchaj Izraelu! Pan jest Bogiem naszym, Pan jest jeden!”. Jest integralną częścią porannych i wieczornych modłów. Z czasem Szma, a szczególnie pierwszy werset stał się krótkim żydowskim wyznaniem wiary. Odmawia się ją też na łożu śmierci. Przez wieki żydowscy męczennicy idąc na śmierć odmawiali Szma.

szmagega - jid.; niezdara

Szmini Azeres - hebr. Shemini Atzeret – ósmy dzień uroczystego zgromadzenia. Ostatni dzień Sukot, uważany często za odrębne święto.

szmendryk - jid.; głupiec

szochet - rzezak rytualny.

szofar - barani róg w starożytnym Izraelu do przekazywania alarmu, ostrzeżenia oraz do celów kultowych w Świątyni. Obecnie używany w synagogach w miesiącu elul, w Rosz Haszana i na zakończenie Jom Kipur.

Szor Habor - byk, który według legendy żydowskiej pasie się na rajskiej łące. W dniu nadejścia Mesjasza odbędzie się wielka uczta dla wszystkich mężów sprawiedliwych i świętych. Na niej spożywać oni będą mięso z byka, a także mięso olbrzymiej ryby, Lewiatana, i popijać winem specjalnie w tym celu przechowywanym w raju.

Szaluch Aruch - (dosłownie: „nakryty stół”) księga napisana przez rabiego Josefa Karo w XVI w. w Palestynie. Zawiera, zebrane w sposób uporządkowany, wszystkie przepisy religijne i wskazówki o tym, jak należy się zachowywać w różnych okolicznościach życia. To religijne vademecum składa się z czterech ksiąg:

1. Orach Chaim (Droga życia) – rytuał synagonalny, przepisy sobotnie i świąteczne.

2. Jore deja (Nauczyciel wiedzy) – o potrawach dozwolonych i zakazanych.

3. Ewen Haezer (Kamień pomocy) – prawo małżeńskie.

4. Choszen Hamiszpat (ochrona prawa) – prawo cywilne.

„Świętość

Lewiego” - hebr. „Kedushat Levi”. Jedna z najpopularniejszych prac chasydyzmu, której

autorem jest Levi Izaak z Berdyczowa (1740-1809).

Święty Lew - hebr. Ari – przydomek, pod którym znany był Izaak Luria (1534-1572), kabalista

z Safedu, twórca nowej szkoły mistycyzmu, która stała się podstawą dla znacznej części późniejszego chasydyzmu. W znacznym uproszczeniu system Lurii opierał się na założeniu, że w boskim procesie stworzenia, możliwym dzięki dobrowolnemu wycofaniu się, czy skurczeniu (tzimtzum) Boga z Siebie Samego w Siebie Samego, nastąpiła katastrofa „pęknięcia naczyń” (shevirat ha – kelim) i światło boskie padło na najniższe sfery istnienia. Celem historii jest naprawa (tikkun) tego wyłomu powiązana często z koncepcją transmigracji dusz (gilgul). Luria był także autorem licznych hymnów, które włączone zostały do modlitewników wydawanych w tradycji chasydzkiej.

Talmud - (hebr. lamod, czyli „uczyć się”); żydowskie księgi praw i przepisów religijnych, będące obszerną kompilacją (zbiorem) żydowskiego Prawa Ustnego ( w przeciwieństwie do Prawa Pisanego, czyli Biblii, której są uzupełnieniem), z rabicznymi wyjaśnieniami, opracowaniami i komentarzami. Najstarszą częścią Talmudu jest Miszna; jej rozwinięciem jest Gemara. Prace nad Miszną, prowadzone w słynnych akademiach na terenie Palestyny i Babilonii, przyczyniły się do zgromadzenia materiału, który złożył się na powstanie dwóch Talmudów – Palestyńskiego, zwanego Jerozolimskim, oraz Babilońskiego – różniących się objętością, stylem i tematyką. Talmud Jerozolimski, spisany językiem zachodnioaramejskim i ukończony w IV wieku, jest bardziej zwięzły i prosty w swej treści. Stanowi on komentarz do 39 z 63 traktatów Miszny. Talmud Babiloński, ukończony na początku VI wieku, trzy razy dłuższy od Jerozolimskiego, komentujący 37 traktatów Miszny, stosuje metodę bardziej skomplikowaną, w większości posługując się Hagadą. Napisany został w języku wschodnioaramejskim. Talmud Babiloński jest skarbnicą wiadomości na temat historii, obyczajów i prawa żydowskiego, przez setki lat wywierał i wywiera ogromny wpływ na naukę i kulturę narodu żydowskiego, był również przedmiotem dalszych komentarzy.

tałes - aszkenazyjska wymowa hebr. talit. Biały szal, najczęściej wełniany, o czterech rogach zakończonych frędzlami, zazwyczaj w czarne paski nakładany przez Żydów do modlitwy w soboty i święta.

tałes kutn - (Talit katan) mały tałes noszony pod ubraniem przez pobożnych Żydów. Z jego czterech rogów zwisają cycesy.

Tasafot - hebr. Tosaphot, dodatki, uzupełnienia. Komentarze uczonych żydowskich, działających we Francji i Niemczech od XII do XIV w., do Talmudu, stanowiące uzupełnienie komentarzy Rasziego.

taszlich - zwyczaj związany ze świętem Rosz Haszana, polegający na zapisywaniu na kartkach grzechów i wrzucania kartek do wody. Po nabożeństwie popołudniowym w Rosz Haszana ortodoksyjni Żydzi udają się nad rzekę lub jezioro, by recytować modlitwy mówiące o pokucie i przebaczeniu grzechów. Taszlich – oznaczający „wrzuci” – pochodzi z jednej z takich modlitw: „Znowu zmiłuje się nad nami, zmyje nasze winy i wrzuci w głębiny morza wszystkie nasze grzechy”.

tefilin - (hebr. tefila, “modlitwa”) filakterie; ręcznie spisane na pergaminie cztery cytaty z Pięcioksięgu, włożone do dwóch pudełek. Jedna filakteria zawiera cytaty na czterech oddzielnych pergaminach i umieszczona w skórzanym pudełku przytwierdzanym za pomocą rzemyków do czoła, a druga, zawierająca wszystkie cztery cytaty na jednym pergaminie umieszczona w podobnym pudełku przywiązywana jest do lewego przedramienia rzemieniem, który następnie oplata się siedem razy na ręce i trzy na środkowym palcu. Wkładają je Żydzi, od trzynastego roku życia, w czasie modlitwy porannej w dni powszednie jako symbol oddania się Bogu sercem, umysłem i wolą. Bardzo stary zwyczaj wprowadzony przez faryzeuszów.

Terach - ojciec Abrahama, który produkował i sprzedawał figurki bóstw. Zgodnie z legendą, zniszczenie tych posążków przez Abrahama było jednym z pierwszych symbolicznych aktów monoteizmu.

Tisza Beaw - hebr. Tisha Be-Av, dziewiąty dzień miesiąca Av – Dzień Żałoby. Święto upamiętniające wszystkie katastrofy, które rzekomo miały wydarzyć się w historii Żydów tego właśnie dnia (zniszczenie Pierwszej i Drugiej Świątyni, zniszczenie Jerozolimy w 136 r. i wypędzenie Żydów z Hiszpanii w 1492 r.). Tego dnia obowiązuje ścisły post (jak w Jom Kipur) przez 24 godziny, modlitwy w synagogach odbywają się przy świecach, podczas gdy ich uczestnicy siedzą na podłodze lub niskich ławach. Zgodnie ze zwyczajem, tego dnia odwiedza się cmentarze.

Tora - („drogowskaz; pouczenie”) hebrajska nazwa biblijnego Pięcioksięgu. W szerszym znaczeniu – wiedza i nauka w ogóle.

Zedekiasz - hebr Zidkiyahu. Ostatni król Judei, który zbuntował się przeciw władzy Babilonu, po porażce zaś, on sam został oślepiony, a jego synowie zabici przez Nabuchodonozora.

Zohar - (hebr. „odblask”) główna księga Kabały, napisana po aramejsku.Autorem jej (lub tylko kompilatorem) był Mojżesz Baał Szem Tow z Leónu żyjący w XIII w. Formalnie jest to komentarz do Biblii, w którym nauki mistyczne powiązane są z legendami, a nawet filozofią. Wszystko to zostało włożone w usta Szymona bar Jochaja, mistyka egzegety Pisma z czasów powstania przeciwko Rzymowi pod wodzą Bar Kochby (II w. n.e.). Myśl przewodnia Zoharu jest następująca: 1. Bóg jest istota doskonałą, niepojętą i nie określoną żadnymi cechami. Jest jednością nie ograniczoną w czasie i przestrzeni. Nazywa się En sof, czyli nieskończoność. 2. Ponieważ Bóg jest doskonały, a świat niedoskonały, przeto między nimi są istoty pośrednie, takie jak Sefiroty, których jest 10. Są one wytworem wolnej woli bożej i istotami czysto duchowymi. Tworzą świat najwyższy wśród czterech istniejących światów. 3. Wszystkie te światy mogą powstać dzięki temu, że Bóg jakby się „skurczył” (cimcum) w sobie, aby dać miejsce nowym tworom (immanacja). 4. Wiara w wędrówkę dusz.

Isaac Bashevis Singer

Słownik żydowski